De VOC en de Engelse Oorlogen
Sinds 1622 werkte de Verenigde Oostindische Compagnie regelmatig samen met de Admiraliteitscolleges van de Republiek (de "marine"). De oorlogsschepen begeleidden de koopvaarders en de VOC stelde schepen ter beschikking van de oorlogsvloot. De kosten van deze diensten werden aan de andere partij in rekening gebracht. In de jaren 1640 rustte de Compagnie jaarlijks een eskader uit om de retourvloot op de Noordzee op te wachten. Deze schepen maakten dan deel uit van de oorlogsvloot. In 1649 rustten de VOC en de Admiraliteiten ieder vijf schepen hiervoor uit, iets wat in de jaren '50 en '60 gehandhaafd bleef.
De eerste keer dat de VOC de oorlogsvloot daadwerkelijk steunde was in de Slag bij Duins (21 oktober 1639) tegen de Spaanse vloot. Vier schepen van de VOC waren verhuurd aan de Admiraliteiten.
De zgn. Engelse Oorlogen hebben een zeer grote en bepalende rol gespeeld in de 17e en 18e eeuwse geschiedenis van Nederland.
Omdat de zeeslagen meestal buiten het aandachtsgebied van de VOCsite vallen, zullen wij ons beperken tot een opsomming van de grote zeeslagen. Daar waar schepen van de Verenigde Oostindische Compagnie aan de oorlogsvloot zijn toegevoegd wordt dit vermeld. Tevens wordt een overzicht gegeven van VOC-schepen die tijdens de Engelse Oorlogen zijn veroverd of vergaan.
Met nadruk willen wij er bij vermelden dat deze pagina op dit moment nog geen volledig overzicht van de betrokkenheid van VOC-schepen bij de Engelse Oorlogen geeft. De VOCsite houdt zich aanbevolen voor aanvullingen.
Opmerking: de genoemde data zijn, tenzij anders aangegeven, volgens de Gregoriaanse kalender (Nieuwe Stijl, NS) die eind 16e eeuw in Nederland in gebruik genomen was; de Engelsen, die in 1752 overschakelden, gebruikten toen nog de Juliaanse kalender (Oude Stijl, OS). Meer over deze kalenders op onze pagina over navigatie.
Eerste Engelse Oorlog, 1652-1654
Ontstaan door rivaliteit tussen de Republiek en Engeland op het gebied van de handel. Tijdens de Eerste Engelse Oorlog verhuurde de Compagnie meerdere schepen aan de Admiraliteitscolleges. De grootste was de Prins Willem. In deze oorlog verloor de VOC verschillende schepen. De Compagnie declareerde voor dit verlies ƒ 595.134. Pas in 1665, bij de verlenging van het octrooi. werd de schadevergoeding, inmiddels opgelopen tot ƒ 635.024, betaald.
De oorlog eindigde met een beslissende Nederlandse nederlaag op de Noordzee en plaatselijke Nederlandse overwinningen in Oost-Indië en op de Middellandse Zee. Bij de Vrede van Westminster werd onder andere bepaald dat er een schadevergoeding moest worden gegeven aan de nabestaanden van de slachtoffers van de Ambonse Moord (1623) en dat de Nederlandse schepen voortaan de vlag zouden strijken voor Engelse oorlogsschepen.
| Overzicht van de Zeeslagen van de Eerste Engelse Oorlog | |||||
| 29 mei 1652 | Slag bij Dover (Slag bij Goodwin Sands). Aanleiding was het feit dat Maarten Harpertsz Tromp met zijn vloot het Britse eskader van Blake niet op gepaste wijze groette waarop de Engelsen Tromps schip beschoten. Onbeslist na vijf uur strijd. | ||||
| 26 augustus 1652 (16 augustus 1652 OS) | Slag bij Plymouth. Overwinning van Michiel Adriaansz. de Ruyter. De Hollandse vloot had in deze slag geen schepen met meer dan 30 stukken geschut, behalve twee toegevoegde VOC-schepen met 40 stukken. |
|
|||
| 6 september 1652 | Slag bij Elba (engels: Battle of Elba of Battle of Monte Cristo) | ||||
| 8 oktober 1652 | Slag bij de Hoofden, ook wel Tweede Slag bij Duins (naar "the Downs") - de Eerste Slag bij Duins was op 31 oktober 1639 (NS) tijdens de 80-jarige oorlog (engels: Battle of the Kentish Knock of Battle of the Zealand Approaches), uitgevochten bij de Kentish Knock zandbanken, ongeveer 30 km van de monding van de Theems. Bevelhebber van de vloot was vice-admiraal Witte de With, aan boord van de Prins Willem. |
|
|||
| 10 december 1652 | Zeeslag bij Dungeness of Slag bij de Singels genoemd. Maarten Harpertsz Tromp versloeg de numeriek mindere Engelse vloot bij de Kaap van Dungeness en de Shingles in Kent. Nederland kreeg het voor het zeggen in het Kanaal. |
|
|||
| 28 februari-2 maart 1653 (18-20 februari 1653 OS) | Driedaagse Zeeslag (engels: Battle of Portland of Three Days' Battle). Admiraal Maarten Tromp begeleide vanuit de Middellandse Zee een vloot koopvaarders door het Kanaaal. Daar stuitte hij op de Engelse vloot onder Blake. Michiel de Ruyter moest ontzet worden nadat hij een Engels schip had veroverd. Adriaen Cruick, schipper van de Vogelstruis, sneuvelt evenals een groot deel van de bemanning. Op 1 maart wordt de Vogelstruis veroverd door de Engelsen. |
|
|||
| 14 maart 1653 | Slag bij Livorno (engels: Battle of Leghorn bij Livorno, Italië. Jan van Galen wist met een vloot van 14 oorlogsschepen en 22 koopvaarders de zege te behalen. Van Galen werd echter getroffen en stierf enkele dagen later. | ||||
| 12–13 juni 1653 | Zeeslag bij Nieuwpoort (engels: Battle of the Gabbard, Battle of Gabbard Bank, the Battle of the North Foreland of de Battle of Nieuport). Uitgevochten bij de Gabbard-zandbanken voor de kust van Suffolk in Zuid-Engeland. De Nederlandse vloot van ruim 100 schepen stond onder commando van Tromp. De slag was een overwinning voor de Engelsen die daarna de Hollandse en Zeeuwse havens blokkeerden waardoor de Nederlandse handel voor enkele maanden stil kwam te liggen. | ||||
| 8–10 augustus 1653 | Slag bij Terheijde (engels: Battle of Scheveningen of Battle of Ter Heijde). Maarten Harpertsz. Tromp werd op 10 augustus 1653 dodelijk getroffen. Twaalf of dertien Nederlandse schepen vergaan; wellicht is er één veroverd. De Slag bij Terheijde was een Engelse overwinning, maar omdat de Engelse schepen zich ook terugtrokken werd de blokkade van de havens ( gevolg van de Slag bij Nieuwpoort) opgeheven en konden de koopvaarders weer uitvaren. | ||||
| Overige VOC-schepen veroverd tijdens de Eerste Engelse Oorlog | ||
| 24 april 1654 | Roos | veroverd bij de Doggersbank |
Tweede Engelse Oorlog, 14 maart 1665-31 juli 1667
Aanleiding tot de Tweede Engelse Oorlog was de aanval op 29 december 1664 van de Engelsen op een Nederlandse vloot op retour uit de Middellandse Zee. Op 14 maart volgde de oorlogsverklaring omdat de Engelse koning Charles II de zeer succesvolle handel van de Republiek wilde inperken. Tijdens de Tweede Engelse oorlog stelde de VOC zonder kosten twintig schepen ter beschikking; vijf daarvan gingen in deze oorlog verloren. Na de tocht van Michiel de Ruyter naar Chatham werd de Vrede van Breda (31 juli 1667) getekend.
| Overzicht van de Zeeslagen van de Tweede Engelse Oorlog | |||||||||||||||||||||||||||||||||
13 juni 1665 |
Zeeslag bij Lowestoft (engels: Battle of Lowestoft). De Slag bij Lowestoft betekende een nederlaag voor de Hollandse vloot onder commando van admiraal Van Wassenaer Obdam. Zowel aan Nederlandse als Engelse zijde werd de oorlogsvloot versterkt door koopvaarders. Aan Nederlandse zijde werden 81 linieschepen, 11 oostindië-vaarders, 9 fregatten en 6 andere schepen ingezet. De vloot met een totale bemanning van 21.500 koppen, was in zeven eskaders ingedeeld. De Hertog van York, die het commando had over de Engelse vloot, kende door spionage de instructie van admiraal Van Wassenaar. |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
| 12 augustus 1665 | Slag in de Baai van Bergen (Noorwegen) (of Battle of Vågen). In de Vågen baai, het belangrijkste havengebied in het neutrale Bergen in Noorwegen. De Engelse schepen probeerden met heimelijke medewerking van de Denen tevergeefs een groep VOC-schepen die op de thuisreis in het neutrale Bergen een veilige haven hadden gezocht, te veroveren. De totale vloot koopvaarders bestond uit ongeveer 60 schepen, waaronder zeven grote VOC-schepen onder Pieter de Bitter. De Noorse bevelhebbers kregen hun orders echter te laat en kozen de kant van de Nederlanders. De Engelse vloot werd verslagen en moest zwaar beschadigd vluchten. Zeventien dagen later werden de Hollandse schepen opgehaald door de Hollandse oorlogsvloot. |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
| 11-14 juni 1666 | Vierdaagse Zeeslag (engels: Four Days Battle). De langste zeeslag uit de geschiedenis. Het gevecht begon tussen Duins en Duinkerken en verplaatste zich later in noordelijke richting. e verliezen aan beide zijden waren groot. De Nederlanders verloren vier schepen. Het werd een zege voor de Nederlanders. | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| 4-5 augustus 1666 | Tweedaagse Zeeslag (engels: St James' Day Battle, St James's Day Fight, Battle of the North Foreland of Battle of Orfordness) (4 augustus in de nieuwe Gregoriaanse kalender was 25 juli, ofwel St James' day, in de in Engeland nog in gebruik zijnde Juliaanse kalender). De Nederlandse vloot onder commando van Michiel Adriaansz. de Ruyter werd verslagen. |
||||||||||||||||||||||||||||||||
| 19 augustus 1666 | Koopvaardijvloot in het Vlie overvallen door de Engelsen. Bijna 150 schepen gingen verloren waaronder het VOC-schip Witte Kalf; 22 bemanningsleden konden gered worden. Niet meer dan 10 schepen wisten te ontkomen. Na de slachtpartij werd West-Terschelling door de Engelsen geplunderd en verwoest. |
|
|||||||||||||||||||||||||||||||
| 22-29 juni 1667 | Tocht naar Chatham (engels: Raid on the Medway, soms Battle of Medway of Battle of Chatham. Onder bevel van Michiel Adriaansz. de Ruyter, die overigens zelf niet voortdurend aan de acties deelnam wegens ziekte, voeren 80 schepen en 20 branders de Theems op. Daar bleef de hoofdmacht liggen en werd Fort Sheerness ingenomen. Op 22 juni voer een groep fregatten de kronkelige Medway op naar de marinebasis Chatham. In allerijl brachten de Engelsen schepen tot zinken om de doorgang te versperren. Het laatste schip raakte echter te vroeg aan de grond zodat er een gat in de barricade zat. Door het gat gevaren kwamen de Hollandse schepen bij een versperring van "grote blokken houts, met ankers aan kettingen, die omtrent drie à vier voet in 't water gezonken lagen". De versperring en een kleine batterij met wat stukken geschut werden onschadelijk gemaakt waarna de Engelse vloot onbeschermd lag. Vijftien linieschepen (waaronder vier van de vijf grootste van de hele Engelse vloot) werden vernietigd. Het vlaggeschip Royal Charles en de Unity werden als buit meegenomen. |
||||||||||||||||||||||||||||||||
| Overige VOC-schepen veroverd tijdens de Tweede Engelse Oorlog | ||
| 12 november 1665 | Maagd van Enkhuizen | veroverd bij Colombo |
| 13 september 1665 | Slot van Honingen | veroverd bij Doggersbank |
| 13 september 1665 | Phoenix | veroverd bij Doggersbank. |
| 19 september 1665 | Huis te Zwieten | veroverd |
Derde Engelse Oorlog, 1672-1674
Als gevolg van belediging van de Engelse koning door Nederlandse pamfletten en schending van de Engelse vlag op zee. De Ruyter behaalde overwinningen bij Solebay (1672), Schooneveld (1673) en Kijkduin (1673). Na het sluiten van een bondgenootschap met Frankrijk (invasie van de Republiek door Frankrijk) werd in 1674 de tweede Vrede van Westminster gesloten.
| Overzicht van de Zeeslagen van de Derde Engelse Oorlog | ||||
| 28 mei 1672 | Slag bij Solebay (engels: Battle of Solebay). Een vloot van 75 schepen van de Republiek onder bevel van Michiel de Ruyter, Adriaen Banckert en Willem Joseph van Ghent verrasten de Engels-Franse vloot van 93 schepen die voor anker lagen bij Solebay (tegenwoordig Sole Bay) in Suffolk aan de oostkust van Engeland. |
|||
| 7 en 14 juni 1673 | Zeeslagen bij Schooneveld (engels: Battles of Schooneveld tegen de gezamenlijke Engels-Franse vloot. De vloot van de Verenigde Provincies stond onder commando van Michiel de Ruyter. Beide zeeslagen waren een overwinning voor De Ruyter. Deze overwinningen en die van de Slag bij Texel voorkwamen een Engels-Frans invasie. | |||
| 11 augustus 1673 | Slag bij Kijkduin (engels: Battle of Texel) tegen de gecombineerde Engels-Franse vloot. Lodewijk XIV wilde de Spaanse Nederlanden bezetten en de Engelsen moesten min of meer tegen hun zin meedoen vanwege een afgesloten verdrag (Treaty of Dover). |
|
||
| Overige VOC-schepen veroverd tijdens de Derde Engelse Oorlog | ||
| 1672 | Bulkestein | ? |
| 10 oktober 1672 | Kanarievogel | veroverd |
| mei 1673 | Alphen | bij St. Helena veroverd |
| mei 1673 | "Franse" Europa | bij St. Helena veroverd |
| mei 1673 | Wapen van Veere | veroverd bij St. Helena |
| febr. 1674 | Wapen van Rotterdam | veroverd bij de Shetland eilanden |
Vierde Engels-Nederlandse Oorlog, 1780-1784
Met noodlottige gevolgen voor de Nederlandse overzeese handel en koloniale macht. Toeneming van anti-orangistische gevoelens onder de zich patriotten noemende groepen. Bij de Vrede van Parijs (1784) werd bepaald dat Engeland het recht verkreeg op de vrije vaart in Oost-Indië. De Republiek moest Negapatnam in India aan de Engelsen afstaan. Tijdens de Vierde Engelse Oorlog werd de handel ernstig belemmerd en charterde de VOC in 1783 in totaal elf Franse schepen die vanuit verschillende Franse havens, waaronder Lorient, Le Havre en Bordeaux, vertrokken naar Batavia. Deze schepen voeren onder de Franse en de Zweedse vlag. De namen van de elf schepen zijn: L'Empereur et Roi, La Comtesse du Nord, Le Jeune Stanislas, Le Castries, L'Elisabeth et Sophie, Le Nepthune, La Dame Jeanne, L'Orion, L'Aigle Noir, La Conjuncture en La Résolution.
| Overzicht van de Zeeslagen van de Vierde Engelse Oorlog | ||
| 5 augustus 1781 | Slag bij de Doggersbank (engels: Battle of the Dogger Bank). Zowel de Engelse vloot als de Nederlandse vloot (onder vice-admiraal Zoutman) escorteerden konvooien. De Nederlandse schepen bereikten veilig de haven. |
|
| VOC-schepen veroverd tijdens de Vierde Engelse oorlog | ||
| 1781 | Honkoop | in de Saldanha-Baai veroverd |
| 1781 | Vrouwe Catharina Wilhelmina | veroverd bij Bevesier |
| 24 mei 1781 | Concordia | tot zinken gebracht bij de Azoren |
| 26 juni 1781 | Noordbeek | in de buurt van Engeland veroverd |
| 1 juli 1781 | Held Woltemade | veroverd |
| 21 juli 1781 | Dankbaarheid | in de Saldanhabaai veroverd |
| 21 juli 1781 | Hoogkarspel | in de Saldanha Baai veroverd |
| 1782 | Groenendaal | bij de Kaap veroverd |
| 1783 | Kanaan | te Trinconomale veroverd |
1795 Engeland verklaart de Republiek de oorlog
In 1795 verklaarde Engeland de oorlog aan de Bataafse Republiek, die een vazalstaat van Frankrijk, dat aan Engeland de oorlog had verklaard, was. Een groot deel van de koopvaardijvloot werd in een paar jaar door de Engelsen buitgemaakt.
Op de zes schepen (de Enkhuizer Maagd, Nagelboom, Blitterswijk, Schelde, Afrikaan en Delft) die op thuisreis uit Indië in oktober 1794 vanwege slecht weer en angst voor Franse kapers de Zuid-Engelse haven Plymouth binnen liepen, werd eind december een embargo gelegd. Verzoeken in februari 1795 om de schepen vrij te krijgen liepen op niets uit. De schepen konden natuurlijk niet aan een door de vijand Frankrijk bezet land worden teruggegeven. Later werden deze schepen geconfisqueerd. De Afrikaan is in maart 1795 verkocht. De overige vijf schepen zijn in april naar Londen gegaan en de lading en schepen werden in november 1795 verkocht[3] .
Van de vloot van acht schepen die, begeleid door de marinefregatten Scorpio en Komeet, op 22 november 1794 Batavia verliet voor de thuisreis hebben uiteindelijk slechts twee schepen Noorwegen (Trondheim) bereikt, de Dordrecht en Geertruida en Petronella. Van de overige zes schepen van deze vloot zijn er vijf (Vrouwe Agatha, Dordwijk, Hougly, Surseance en Mentor) op 14 juni 1795 bij St. Helena gekaapt. De Kromhout, die van de vloot was afgeraakt, werd bij de Shetland-eilanden geconfisqueerd, samen met het marineschip Komeet en een particulier schip afkomstig uit Kaap de Goede Hoop. De schippers waren aan de Kaap niet op de hoogte gebracht van de oorlogsverklaring van de Engelsen aan de Republiek. Bij St. Helena hadden de Engelse schippers bovendien de Nederlandse vlag gehesen zodat de VOC-schippers geen argwaan zouden krijgen. Van de schepen die twee maanden later Batavia verlieten is één schip, de Makassar, op 3 juli 1795 bij St. Helena veroverd en de overige vier schepen wisten zich in veiligheid te brengen in Setúbal (Portugal) of Bergen (Noorwegen). Van de vier schepen die in januari 1795 uit China naar Patria vertrokken is de Zeelelie ook op 14 juni 1795 bij St. Helena geconfisqueerd en wisten de drie andere schepen veilig Noorwegen te bereiken. Twee schepen vertrokken van Ceylon. De Zuidpool wist Trondheim te bereiken maar de Alblasserdam werd eveneens op 14 juni 1795 bij St. Helena gekaapt. De schepen uit Batavia, China en Ceylon ontmoetten elkaar allemaal in Kaap de Goede Hoop. 16 Schepen verlieten de Kaap op 18 mei 1795, begeleid door de Scorpio en Komeet. Slecht weer en tegenwind noopten 8 schepen terug te keren naar de Tafelbaai. Toen deze schepen de volgende dag, 21 mei, alsnog konden vertrekken moesten zij de begeleiding van de marine missen. De vloot werd niet meer verenigd zodat het kon dat deze acht schepen bij St. Helena geconfiqueerd konden worden. Ook de Meermin, vertrokken in 1795 van Batavia was op het verkeerde moment bij St. Helena en werd op 14 juni 1795 gekaapt [3] .
In augustus 1795 zijn nog eens drie schepen, de Jonge Bonifacius, Louisa Anthonia en de Vertrouwen op de thuisreis bij Kaap de Goede Hoop gekaapt door de Engelsen. Dit was de laatste grote retourvloot van de VOC; van de 22 schepen die uit Batavia, China en Ceylon vertrokken waren, zijn er 12 door de Engelsen gekaapt [3] .
Olieverfschilderij van Thomas Luny (1797) - Maritiem Museum Rotterdam, inv.nr. P4146.
Later zijn nog eens zeven VOC-schepen op thuisreis door de Engelsen gekaapt. De laatste was de Haas die op 27 mei 1797 bij Mozambique het haasje werd.
De volgende VOC-schepen zijn in deze periode geconfisqueerd:
| 11 augustus 1793 | Willem de Vierde | veroverd in Straat Soenda door de Fransen |
| 26 december 1794 | Westermeer | op uitreis door de Fransen genomen |
| 1795 | Delft | op thuisreis in Plymouth geconfisqueerd |
| 1795 | Nagelboom | op thuisreis in Plymouth geconfisqueerd |
| 1795 | Blitterswijk | op thuisreis in Plymouth geconfisqueerd |
| 1795 | Afrikaan | op thuisreis in Plymouth geconfisqueerd |
| 1795 | Enkhuizer Maagd | op thuisreis in Plymouth geconfisqueerd |
| 1795 | Schelde | op thuisreis in Plymouth geconfisqueerd |
| 1795 | Constantia | op de rede van Malakka liggend veroverd |
| [januari] 1795 | Zuiderburg | op thuisreis bij Cork (Ierland) veroverd |
| 14 juni 1795 | Dordwijk | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Vrouwe Agatha | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Alblasserdam | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Meermin | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Mentor | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Hougly | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Surseance | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 14 juni 1795 | Zeelelie | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| 3 juli 1795 | Makassar | op thuisreis veroverd bij St. Helena |
| augustus 1795 | Jonge Bonifacius | op thuisreis bij Kaap de Goede Hoop genomen |
| augustus 1795 | Louisa Anthonia | op thuisreis bij Kaap de Goede Hoop veroverd |
| augustus 1795 | Vertrouwen | op thuisreis bij Kaap de Goede Hoop veroverd |
| augustus 1795 | Geertruida | op uitreis aan Kaap de Goede Hoop veroverd |
| augustus 1795 | Willemstad en Boetselaar | op uitreis veroverd bij Kaap de Goede Hoop |
| augustus 1795 | Kromhout | op thuisreis bij de Shetlands veroverd |
| september 1795 | Castor | op uitreis bij Kaap de Goede Hoop veroverd |
| september 1795 | Ster | veroverd bij Kaap de Goede Hoop |
| 21 oktober 1795 | Maria Louisa | op thuisreis bij Kaap de Goede Hoop veroverd |
| december 1795 | Oosthuizen | op uitreis bij Londen geconfisqueerd |
| december 1795 | Nieuwland | op uitreis bij Duins geconfisqueerd |
| december 1795 | Prins Frederik | op uitreis bij Duins geconfisqueerd |
| 1796 | Vrouwe Maria | bij Kaap de Goede Hoop geconfisqueerd |
| 15 februari 1796 | Eensgezindheid | op thuisreis veroverd bij Ceylon |
| 15 februari 1796 | Berlicum | op thuisreis veroverd bij Ceylon |
| 27 mei 1797 | Haas | genomen door een Engelse vissersboot bij Mozambique, geassisteerd door een Portugees schip |
Bronnen
[1] . http://www.marine.nl/historie/marinemuseum/ — bekeken op
[2] Bruijn, J.R., 1998. Varend verleden : de Nederlandse oorlogsvloot in de 17e en 18e eeuw. - 1998.
[3] Eyck van Heslinga, E.S. van, 1988. Van compagnie naar koopvaardij : de scheepvaartverbinding van de Bataafse Republiek met de koloniën in Azië 1795-1806. - Amsterdam: De Bataafsche Leeuw, 1988. (Hollandse Historische Reeks 9) - 320 p., [nl]
[4] Jonge, J.C. de, 1858. Geschiedenis van het Nederlandsche Zeewezen, Deel 1. . - 1858.